Rozpoczynamy cykl materiałów dotyczących zapomnianych oddziałów określanych mianem specjalnych także o takim charakterze ale nie mających w swej nazwie określenia „specjalny”

Naszym celem jest wyciągnięcie z mroków niepamięci historię tych oddziałów i ludzi w nich służących. Oddziały specjalne z okresu konspiracji i powstania to nie tylko „Zośka” czy „Parasol” ale także inne oddziały zarówno funkcjonujące w Warszawie jak i poza nią. Naszym pragnieniem jest aby przywrócić o tych oddziałach pamięć ale i poznać historię takich oddziałów, o których strzępki informacji funkcjonują jedynie w środowiskach kombatanckich. Będziemy wdzięczni za przekazanie informacji o takich oddziałach opisanych w lokalnych wydawnictwach, mających z reguły niskie nakłady.

Oddział Specjalny „Jana”, „Osjan”, „OS Kedyw”, OS „Sawicz”

Geneza

Z chwilą klęski kampanii wrześniowej, w okupowanej Polsce powstała Służba Zwycięstwu Polski, a po niej Związek Walki Zbrojnej. W Oddziale III Sztabu ZWZ powstał referat „C”, którego zadaniem było organizowanie i kierowanie walką czynną. Celem stało się uformowanie kierownictwa walki czynnej, określenie i utworzenie planu walki bieżącej, utworzenie ośrodków produkujących materiał i sprzęt, przejęcie istniejących już w kraju związków dywersyjno-bojowych.

Protokół z końca maja 1940 roku wskazywał na istnienie w oddziale III Sztabu ZWZ czterech referatów, a wśród nich „referat sabotażu i dywersji”. Odpowiedzialnym za ten referat został Franciszek Niepokólczycki ps. „Franek”, „Szubert”, „Teodor” ,który w grudniu 1940 roku powołał „Sztab Dywersji”. W skład tego sztabu weszli:

1. sł.st. sap. Kazimierz Mizerek
2. sł.st.sap. Zenon Szreyer
3. dypl.sł.st.sap. Jan Wojciech Kiwerski ps. „Lipiński”, „Rudzki”
4. sł.st.sap. Wacław Janaszek ps. „Wacek”, „Bolek”
5. sł.st.sap. Jerzy Lewiński ps. „Jurek”
6. por/kpt.dypl.sł.st.sap. Jan Kajus Andrzejewski ps. „Jan”
7. por/kpt.sł.st.sap.mgr.inż. Zbigniew Lewandowski ps. „Zbyszek”
8. por/kpt.sł.st.sap. Mieczysław Kurkowski ps. „Mietek”
9. sap. Ludwik Wąsikowski
10. sap. Gustaw Bilewicz ps. „Mietek”, „Sosna”

W ciągu kilku kolejnych miesięcy zespół ten zarówno się powiększał jak i dekompletował i jak pisze Tomasz Strzembosz w swojej książce pt. „Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939-1945” cyt. „Pozostający w komórce kierowniczej oficerowie, obok pełnienia służby sztabowej, tworzyli wokół siebie niewielkie zespoły, złożone z kolegów saperów, oficerów i podchorążych.” I to jest zdanie klucz, bowiem dowiadujemy się jak rozpoczęło się na szczeblu centralnym tworzenie zespołów bojowych. Po krótkiej analizie przypadku „Osjana” należy wyciągnąć wniosek, że oficerowie ci tworzyli, grupy bojowe z ludzi, z którymi służyli przed wojną w macierzystych jednostkach wojskowych.

Związek Odwetu.

Został utworzony rozkazem Komendanta Głównego ZWZ 20 kwietnia 1940 roku, wg T. Strzembosza „rozkaz nie zachował się.” Pion został wydzielony i utajniony nawet w ramach ZWZ, ze względu utrzymanie bezpieczeństwa obu organizacji na wypadek aresztowań, na które narażone były zespoły bojowe ujawniające się poprzez walkę.

Komendantem Z.O był Franciszek Niepokólczycki, jego pierwszym zastępcą był Henryk Krajewski ps. „Eryk”, „Wicher”, drugim zastępcą został J. W. Kiwerski ps. „Lipiński”, „Kalinowski”, „Rudzki”, „Dyrektor”, kierownikiem łączności była Wanda Nowicka ps. „Róża”, „Irena” a po niej Cecylia Krystyna Tomaszewska ps. „Krystyna”. Pod koniec 1942 roku sztab Z.O. składał się z 62 osób. W dyspozycji Z.O. znajdowały się dwa działające się w Warszawie oddziały dywersyjne oraz spora grupa zespołów sabotażowych rozmieszczonych w zakładach przemysłowych o szczególnym znaczeniu dla okupanta niemieckiego. Pierwszym oddziałem dowodził por. sap. Jan Kajus Andrzejewski ps. „Jan”, drugim kpt. Mieczysław Kurkowski ps. „Mietek”.

„Osjan” czyli Oddział Specjalny „Jana”

Porucznik późniejszy kapitan Jan. K. Andrzejewski był w kampanii wrześniowej dowódcą kompanii zmotoryzowanej zapasowego baonu saperów „Młot”, od lutego 1940 roku w Z.W.Z następnie w Z.O., od grudnia 1942 roku w kierownictwie Dywersji KG AK. Poległ w powstaniu 31 sierpnia 1944 roku.

            Obecnie trudno jest ustalić początkowy skład patrolu dowodzonego przez Jana Andrzejewskiego. W roku 1941 w składzie patrolu było dwóch podporuczników i trzech żołnierzy, od roku 1942 patrol zwiększył swój stan osobowy. W trakcie reorganizacji na szczeblu Komendy Głównej powstaje Kedyw, a w nim oddział dyspozycyjny „Motor” (OS Kedyw), w skład którego w całości oddział Andrzejewskiego. Na kartach książki Strzembosza dowiadujemy się, że oddział ten wszedł do „Motoru” w celu uzupełnienia straty po oddziale „Andrzeja”. Pod koniec 1942 roku grupa Andrzejewskiego jako najstarszy oddział dyspozycyjny Z.O. rozrósł się do dwudziestoosobowego stanu osobowego. Zaskakujący jest fakt, iż początkowo zespoły bojowego „Osjan” nie ujęto w strukturze „Motoru” (T. S. „Oddziały…” str. 145 przypis 116). W maju 1943 roku „Osjan” pojawił się w zrekonstruowanym „Motorze”

Po przesunięciach kadrowych w 1943 roku, dotychczasowy dowódca „Osjana” (Andrzejewski) został awansowany do funkcji zastępcy dowódcy „Motoru”, skutkiem czego dowodzenie oddziałem przejmuje najstarszy stopniem oficer oddziału por. rez. Julian Barkas ps. „Sawicz” i tym samym dokonuje się zmiana nazwy oddziału „Jana” na „Sawicz”. Przejęty zespół składał się z dwóch plutonów, którymi dowodzili ppor. Witold Matuszewski ps. „Witold” oraz Jerzy Jesiołowski ps. „Traktor”. W oddziale służyło trzech oficerów, pięciu podoficerów, jedna klasa podchorążych, jedna kobieta oraz sześciu współpracowników (T.S. „Oddziały …” str.154, przypis 161). OS „Sawicz” nie wszedł jako zwarty zespół do powstania, w wyniku rozbicia na cm. Powązkowskim (akcja „Pawiak”). Zginęło dziesięciu żołnierzy oddziału w tym obaj dowódcy plutonów. W wyniku tak dotkliwej straty oddział przestał istnieć, a pozostałych żołnierzy były dowódca oddziału wykorzystał w później w Brygadzie „Broda 53” wchodzącym w skład Zgr. „Radosław”, natomiast sekcja Jerzego Sawickiego ps. „Skura” zameldowała się w dowództwie okręgu i została przydzielona do ochrony sztabu okręgu (kolegium B).

Akcja „Wilanów”

Akcja odwetowa na kolonistach niemieckich, dających mocno we znaki okolicznym Polakom oraz oddziałom AK. Akcja przy współudziale „Zośki” i „Pegaza”.

Akcja Pawiak

Akcja zainicjowana przez więźniów Pawiaka (III oddziału) w lipcu 1944 roku. Na skutek ostrzeżeń wywiadu, dowódca Kedywu KG AK odwołał akcję lecz nie miał możliwości powiadomić więźniów. OS „Sawicz” (wcześniej „Osjan”) na cmentarzu Powązkowskim zabezpieczał broń, został zaatakowany przez niemieckich żołnierzy. Całość zakończyła się tragicznie. Oddział przestał istnieć jako zwarta formacja.

Żołnierze OS „Jan”, OS „Sawicz”

Andrzej Horodyński ps. „Pożoga”, Zbigniew Horodyński ps. „Fredro”, Ryszard Jesiołowski ps. „Żbik”, Mieczysław Haroch ps. „Jodła”, Konrad Bittner ps. „Kuba”, Bronisław Pietrzak ps. „Bronek”, Cyryl Zinserling ps. „Koka”, Jerzy Zaufall ps. „Oliwa”, Edmund Markowski ps. „Mundek”, Witold Matuszewski ps. „Witold”, „Słoń”, Stanisław Ćwil ps. „Stanisław”, „Stach”, Tomasz Zabłocki ps. „Tomasz”, Roman Rogowski ps. „Roman”, Jerzy Matz ps. „Czarny”, „Mały”, Jerzy Sawicki ps. „Skura”, NN ps. „Ślęzak”, Zygmunt Kurnatowski ps. „Łodzia”, Aleksander Wąsowicz ps. „Spad”, NN ps. „Kadet”, Edward Jabłoński ps. „Siódemka”, Julian Barkas ps. „Sawicz”, Jerzy Jesiołowski ps. „Traktor”^[1]

- Wojciech Syrocki 

^[1] Materiał oparty na wydawnictwach Tomasza Strzembosza pt. „Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939 – 1945”, „Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1945”.

Fot.: archiwum prywatne - FUNDACJA PPP