Okręg Nowogródek, kryptonim "Lotnisko", "Kurki", "Cyranka", "Nów", "Las", "Grzyb" - okręg wojskowy Sił Zbrojnych w Kraju (Służby Zwycięstwu Polski, Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej).
Kluczowe informacje Pierwsze organizacje konspiracyjne na Nowogródczyźnie powstały jesienią 1939 r. Ich łączenie w ramach SZP-ZWZ przebiegało z dużym trudnościami ze względu na aresztowania prowadzone przez NKWD, które rozbijały kolejne lokalne struktury. Jednym z czołowych organizatorów konspiracji nowogródzkiej w latach pierwszej okupacji sowieckiej był Ludwik Nienartowicz „Mazepa”, który wiosną 1941 r. miał z ramienia Okręgu Wileńskiego ZWZ objąć funkcję komendanta Okręgu Nowogródzkiego ZWZ. We wrześniu 1941 r. Komenda Główna AK powierzyła funkcję komendanta okręgu mjr. Januszowi Szulcowi vel Szlaskiemu „Prawdzicowi”, „Borsukowi”, który pełnił ją do 12 czerwca 1944 r. (faktycznie do końca czerwca 1944 r., gdyż wyznaczony na nowego komendanta ppłk. dyp. cc. Adam Szydłowski „Poleszuk” dopiero wówczas zjawił się na Nowogródczyźnie; funkcję sprawował przez niespełna trzy tygodnie, aresztowany przez sowieckie władze bezpieczeństwa w Wilnie 17 lipca 1944 r.).
W połowie 1944 r. siły oddziałów partyzanckich Okręgu liczyły 9 batalionów piechoty i kilka szwadronów kawalerii – ok. 7 – 8 tys. ludzi umundurowanych i dobrze uzbrojonych, z czego przeszło dwie trzecie w oddziałach partyzanckich.
Do grudnia 1943 r. Okręg Nowogródzki AK wchodził w skład Obszaru Białystok AK (wraz z okręgami Polesie i Białystok). Od grudnia 1943 r. do czerwca 1944 r. był jednostką samodzielną, podlegających bezpośrednio KG AK. 12 czerwca 1944 r. podporządkowany został Komendzie Okręgu Wileńskiego AK – w związku z planową operacja „Ostra Brama”. Stan podległości został utrzymany po katastrofie akcji wileńskiej w lipcu 1944 r., choć nigdy oficjalnie Okręg Nowogródzki AK nie został przeformowany na podokręg (w niektórych dokumentach, zwłaszcza wytworzonych w Okręgu Wileńskim, nazwa ta jednak się pojawia).
Na terenie Okręgu działały, poza siłami niemieckimi i skierowanymi tu przez Niemców oddziałami Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej, Białoruska Samopomoc Ludowa, bataliony Białoruskiej Obrony Krajowej oraz policja białoruska, podlegająca Niemcom, ale częściowo zinfiltrowana, zwłaszcza w powiatach północnych, przez konspirację polską. Poważną siłę stanowiła partyzantka radziecka. Największe zgrupowanie, liczące ok. 10 tys. ludzi, działało w Puszczy Nalibockiej. Poza nim istotne znaczenie miały oddziały w Puszczy Lipiczańskiej (5 tys.) i w Puszczy Rudnickiej (ok. 200). (Liczebność radzieckiej partyzantki według polskich szacunków.)
Szacuje się, że w walkach na terenie okręgu poległo ok. 1600 partyzantów.
Komendanci
Struktura organizacyjna w styczniu 1943
W ramach przygotowań do realizacji planu "Burza" w styczniu 1943 r. zastąpiono obwody ośrodkami:
- na południu ośrodki dywersyjno-partyzanckie: Stołpce – ppor. Aleksander Warakomski (ps. "Świr") Nieśwież – por. Stanisław Winter (ps. "Stanley") Baranowicze – por. Andrzej Wierzbicki (ps. "Józef") Słonim (uśpiony) Byteń (postulowany przez KG AK, nie utworzony)
- w części środkowej ośrodek partyzancki: Nowogródek – por. "Szczerbic" (Mieczysław Szczerski)
- na północy ośrodki dywersyjno-partyzanckie: Iwje – kpt. Stanislaw Dedelis (ps. "Pal") Lida – kpt. Władysław Stawowski (ps. "Sawa") Szczuczyn – ppor. Bojomir Tworzyański (ps."Ostoja"), od stycznia 1944 Jan Piwnik (ps. "Ponury"), od czerwca 1944 r. ponownie "Ostoja"
Początkowo teren Okręgu podzielony był na obwody (odpowiadające powiatom), rejony i placówki (odpowiadające gminom).
Na początku 1944 r. dokonano reorganizacji oddziałów partyzanckich, tworząc z nich, zgodnie z planem odtwarzania w ramach Armii Krajowej jednostek przedwojennego Wojska Polskiego, bataliony i pułki. Siły partyzanckie w polu podzielone były pod względem operacyjnym na zgrupowania:
- Zgrupowanie Południe Okręgu Nowogródek AK – por. Józef Świda (ps. "Lech"), do 12 marca 1944 r., mjr Maciej Kalenkiewicz (ps. "Kotwicz") 1., 4. i 8. batalion 77. pp., 26. Pułk Ułanów.
- Zgrupowanie Północ Okręgu Nowogródek AK – por. Jan Borysewicz (ps. "Krysia") 2. i 5. batalion 77. pp.
- Zgrupowanie Wschód Okręgu Nowogródek AK – kpt. Stanisław Dedelis (ps. "Pal") 3. i 6. batalion 77. pp.
- Zgrupowanie Zachód Okręgu Nowogródek AK – por. Jan Piwnik (ps. "Ponury") do 16.06.1944. 7 batalion 77. pp.
- Zgrupowanie Stołpce Okręgu Nowogródek AK – por. Adolf Pilch (ps. "Góra", "Dolina") 1. batalion 78. pp., 27. Pułk Ułanów, szwadron ckm 23. Pułku Ułanów.
W październiku 1943 r. dotarł na te tereny z Podlasia Uderzeniowy Batalion Kadrowy Stanisława Karolkiewicza (ps. "Szczęsny") a stopniowo także pozostałe oddziały Uderzeniowych Batalionów Kadrowych, które po scaleniu z AK podporządkowano komendzie Okręgu Nowogródek.
Liczebność oddziałów zwiększała się bardzo szybko – w końcu 1943 r. zorganizowane były one w bataliony tworzące pięć zgrupowań partyzanckich.
Na dużych obszarach wymienione oddziały sprawowały prawie wyłączną kontrolę nad terenem swego działania – Niemcy skupiali się na ochronie szlaków kolejowych, dróg i poszczególnych umocnionych placówek, zwłaszcza w miasteczkach. Umożliwiało to realizację jednego z głównych zadań partyzantów – ochrony ludności cywilnej. Polacy utrudniali, a na niektórych terenach całkowicie uniemożliwiali, ściąganie kontyngentów, chronili poza tym miejscową ludność przed poważnie dającą się jej we znaki partyzantką radziecką oraz bandyckimi napadami pospolitych przestępców. Podobnie jak w innych rejonach, oddziały partyzanckie na opanowanych przez siebie terenach stanowiły namiastkę nieistniejącej władzy państwowej. Przy 4. batalionie na przykład funkcjonował polski sąd, w którym zasiadała zawodowa prawniczka. Orzekał on zarówno w sprawach karnych, jak i rozstrzygał spory cywilne.
Ważniejsze akcje partyzanckie
- Obwód (potem Ośrodek) Szczuczyn (teren działania Zgrupowania Zachód)
- opanowanie miejscowości Ostryna jesienią 1942 r.,
- spalenie biur Arbeitsamtu w Szczuczynie i w Ostrynie w grudniu 1942,
- zlikwidowanie załogi stacji kolejowej Różanka i zniszczenie urządzeń stacyjnych 15 maja 1943,
- odbicie w grudniu 1943 r. 26 więźniów przewożonych z Wasiliszek do Lidy.
W 1944 r., po wyruszeniu w pole 7. batalionu: - rozbicie niemieckiej kolumny koło wsi Szpilki,
- akcje bojowe w Lucjanowie (24.03), Kamiennym Charcie (26.03), lesie Narcze (13.04), Juchnowiczach (22.04), miasteczku Rudowo;
- nieudana próba zlikwidowania niemieckiej placówki w Szczuczynie 29 kwietnia 1944 r.,
- rozpoczęta w maju 1944 r. likwidacja placówek niemieckich na granicy z Bierzik Białystok, m.in. w Kaszetach, Sumach, Jachnowiczach, Puchaczach i Kazimierówce,
- atak na strażnicę niemiecką w miejscowości Jewłasze 16 czerwca 1944 r., w którym poległ Jan Piwnik (ps. "Ponury"). - Ośrodek Lida (teren działania zgrupowań Północ i Nadniemeńskiego) - zdobycie Stützpunktu w Horodnie w 11 styczniu 1944 r.,
- uwolnienie aresztowanych w grudniu 1943 r. członków podziemia z więzienia w Lidzie (27 stycznia 1944 r.) oraz wykonanie wyroków na większości osób odpowiedzialnych za te aresztowania,
- opanowanie posterunków żandarmerii w Subotnikach i Żerominie w marcu 1944 r.,
- likwidacja oddziału Todta w Lidzie (wiosna 1944 r.),
- rozbicie ukraińsko-niemieckiego oddziału w starciu pod Sucharami przez 1 kompanię 1 batalionu 77 pp,
- zdobycie Radunia i wymienienie wziętych do niewoli 24 żołnierzy niemieckich na 100 aresztowanych Polaków 20 maja 1944 r.,
- rozbicie niemieckiego batalionu w Podwaryszkach 30 czerwca 1944 r.,
- zlikwidowanie 6 strażnic granicznych na odcinku od Kropiwszczyzny do miasteczka Krukle w czerwcu 1944 r. - Ośrodek Iwje (teren działania Zgrupowania Wschód) - opanowanie miejscowości Lipniszki i zlikwidowanie tamtejszego posterunku żandarmerii latem 1943 r.,
- opanowanie Juraciszek (początek jesieni 1943 r.),
- stała blokada miasteczka Iwje,
- akcje dywersyjne na linii kolejowej Lida – Mołodeczno,
- bitwa pod Trabami w lipcu 1944 r. (trzy kolumny niemieckie, które weszły na teren ośrodka liczyły łącznie 2 bataliony i 4 kompanii piechoty). - Ośrodek Nowogródek Pochodzący stąd 8. batalion walczył w składzie Zgrupowania Nadniemeńskiego i przeprowadził na terenie macierzystego ośrodka tylko jedną akcję – nieudany, na skutek rozpoczęcia działań przed przybyciem sił głównych, atak na miasteczko Wsielub (prawdopodobnie 7.06.1944 r.), w czasie którego poległ dowódca batalionu, ppor. Tadeusz Mossakowski (ps. "Jastrzębiec").
- Ośrodek Stołpce (teren działania Zgrupowania Stołpce) - atak na Iwieniec, gdzie przetrzymywano 80 aresztowanych żołnierzy podziemia 4 (według innych źródeł 19) czerwca 1943 r.,
- wydostanie się z obławy niemieckiej w Puszczy Nalibockiej, w połowie lipca 1943 r.,
- akcje na Zasule oraz na miasteczko Mir.
Głównym celem ataków dywersyjnych na terenie okręgu były szlaki komunikacyjne, przede wszystkim silnie bronione, prowadzące ze wschodu na zachód linie kolejowe: Wołkowysk – Lida – Mołodeczno i Brześć – Baranowicze – Mińsk. One też miały być głównym obiektem ataku w ramach realizacji planu "Burza". Akcje na linię Wołkowysk – Lida – Mołodeczno podejmowały działające w tym rejonie oddziały partyzanckie, zwłaszcza na terenie zgrupowań Zachód (atak na stację Różanka 15 maja 1943 r.) i Wschód, czyli ośrodków Iwje i Sczuczyn. Ważna linia Brześć – Baranowicze – Mińsk przebiegała w południowej części okręgu, gdzie nie było polskich oddziałów partyzanckich. Istniała jednak silna siatka konspiracyjna przeprowadzająca regularne ataki dywersyjne, głównie na terenie Ośrodka Baranowicze. Raz w miesiącu odcinany był cały węzeł Baranowicki. Rzadziej przeprowadzane były akcje na terenie powiatu (i ośrodka) nieświeskiego. Nie udało się natomiast utworzyć, mimo nacisków Komendy Głównej AK, ośrodka w Byteniu, którego zadaniem byłoby w trakcie realizacji planu "Burza" zniszczenie mostu na tej linii (jednego z dwóch znajdujących się na terenie Okręgu Nowogródek).
Stosunki z partyzantką radziecką
Rozkazy Komendy Głównej AK jednoznacznie nakazywały nawiązywanie współpracy z partyzantką radziecką. Współpraca taka była podejmowana, napotykała jednak na poważne przeszkody. Oddziały polskie nieuchronnie wchodziły w konflikt z partyzantką radziecką stając w obronie polskiej ludności. Same również były obiektem ataków.
Okręg Nowogródek w operacji "Ostra Brama"
W walkach o Wilno wzięły udział następujące jednostki Okręgu Nowogródek:
- W składzie Zgrupowania I: 3. batalion 77. Pułku Piechoty pod dowództwem Bolesława Piaseckiego (ps. "Sablewski") 5. batalion 77. Pułku Piechoty pod dowództwem Jana Bobina (ps. "Kalina")
- W składzie Zgrupowania III: 1. batalion 77. Pułku Piechoty pod dowództwem kpt. Władysława Żogło (ps. "Zych") 6. batalion 77. Pułku Piechoty pod dowództwem kpt. Stanisława Dedelisa (ps. "Pal")
Po aresztowaniu 17 lipca płk. Krzyżanowskiego ostatecznie rozwiązano oddziały (prawdopodobnie 19 lipca). Pochodzący z Polski centralnej żołnierze jego batalionu przedarli się na zachód. Miejscowi żołnierze w przeważającej większości rozeszli się do domów, część została internowana w Miednikach (ok. 5-7 tys.), skąd ci, którzy nie uciekli, zostali wywiezieni do Kaługi (ok. 4 tys.). Większość na przełomie 1945/46 r. wróciła do Polski.
Źródła:
[1] Atlas Polskiego Państwa Niepodległościowego, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa - Lublin 2007
[2] http://pl.wikipedia.org/wiki/Armia_Krajowa
