Dnia 27.IX.1939 r. w Warszawie, na kilkanaście godzin przed kapitulacją, grupa wyższych oficerów z gen. M. Karaszewicz-Tokarzewskim wraz z Prezydentem Stolicy Stefanem Starzyńskim, wyprzedzając późniejszy rozkaz Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, zawiązała konspiracyjną organizację wojskową o nazwie: "Służba Zwycięstwu Polski". Organizacja ta stanowiąca zasadnicze ogniwo późniejszej Armii Krajowej, pomost między Wojskiem Polskim II Rzeczypospolitej a Armią Polskiego Państwa Podziemnego przekształciła się w styczniu 1940 r. w Związek Walki Zbrojnej. Dowódcami tego zbrojnego ramienia Podziemnego Państwa byli:
Służby Zwycięstwu Polski - gen. dyw. Michał Karasiewicz-Tokarzewski "Torwid" od IX.1939 do I.1940 r. (aresztowany na granicy przez NKWD III.1940 r. opuścił Rosję z Armią gen. Władysława Andersa, zmarł na emigracji w 1964 r.).
Związku Walki Zbrojnej od XI.1939 do VI.1940 r. gen. broni Kazimierz Sosnkowski "Godziemba" (zmarł na emigracji 1969 r.).
Związku Walki Zbrojnej, a następnie Armii Krajowej od VI.1940 r. do VI.1943 - gen. dyw. Stefan Rowecki "Grot" (aresztowany przez Gestapo w Warszawie, zamordowany w Sachsenhausen VIII.1944 r.),
Gen. dyw. Stefan Rowecki "Grot" (1895-1944)
a następnie:
od VII.1943 do X.1944 r. gen. dyw. Tadeusz Komorowski "Bór" (jeniec obozów niemieckich, zmarł na emigracji w 1966 r.)
Gen. dyw. Tadeusz Bór-Komorowski (1895-1966)
oraz od X.1944 r. do 19.I.1945 r. gen. dyw. Leopold Okulicki "Niedźwiadek" (aresztowany podstępnie przez NKWD w Pruszkowie 27.III.1945 r., sądzony w Moskwie w "procesie szesnastu", zamordowany na Butrykach 24.XII.1946 r.).
Gen. bryg. Leopold Okulicki, ostatni dowódca Armii Krajowej, zmarł w niewyjasnionych okolicznościach 24 grudnia 1946 w więzieniu Butryki w Moskwie.
14.II.1942 r. Związek Walki Zbrojnej przemianowany został na Armię Krajową. Z.W.Z. był organizacją kadrową. Armia Krajowa stała się stopniowo organizacją masową, w ciągu trzech lat ogarnęła ok. 400 tys. ludzi.
Armia Krajowa przewidywała koncentrację swego wysiłku na czas ogólnonarodowego powstania. Pod jej osłoną miała się ujawnić administracja Państwa Polskiego i podjąć normalną pracę. Do walki bieżącej powołano Związek Odwetu (1940 r.) a poza granicami Rzeczypospolitej - na Wschodzie organizację dywersyjną "Wachlarz". Niezależnie od Związku Odwetu, rozwiniętego na terenie okupacji niemieckiej, na ziemiach okupowanych w latach 1939 - 1941 przez ZSRR prowadzona była przez Z.W.Z. akcja dywersyjno-bojowa, a nawet działały oddziały partyzanckie (zwłaszcza w województwie białostockim i nowogródzkim). W końcu 1942 r. z połączenia tych formacji oraz dzięki dołączeniu nowych oddziałów i oficerów, powstało Kierownictwo Dywersji "KEDYW", którego organizatorem i szefem był gen. bryg. August Emil Fieldorf "Nil".
Gen. bryg. August Emil Fieldorf, szef Kedywu KG AK, komendant główny "Nie". Stracony w 1953.
Do momentu rozwiązania Armii Krajowej jej oddziały przeprowadziły (wg danych PSZ, Tom III, Armia Krajowa) 1175 akcji i wykolejeń pociągów, wysadziły 38 mostów, uszkodziły 19 058 wagonów, zniszczyły 1167 cystern z benzyną, spaliły 272 magazyny wojskowe, zniszczyły 4 326 samochodów wojskowych, zlikwidowały w ramach samoobrony, ponad dwa tysiące agentów Gestapo.
Oficerowie ze zgrupowania "Nurta". Drugi od lewej Tomasz Wójcik "Tarzan", trzeci Konrad Suwalski "Mruk"
Wywiad ZWZ i AK zdobył wiele informacji o dużym znaczeniu dla aliantów - m.in. rozpracował niemieckie przygotowania do stworzenia Africa Korps, do uderzenia na ZSRR, przyczynił się do opóźnienia użycia rakiet V1 i V2.
Patrol Janusza Ruscha z oddziału "Zapory"
Podziemny przemysł zbrojeniowy produkował materiały wybuchowe, pistolety maszynowe, granaty, miny, butelki samozapalające oraz inne uzbrojenie. Dodatkowo, Armia Krajowa zaopatrywana była w broń, amunicję, ekwipunek i materiały konieczne do prowadzenia działań bojowych przez, dokonujących zrzutów lotniczych, sojuszników zachodnich.
Biuro Informacji i Propagandy (BIP) prowadziło wśród własnego społeczeństwa szeroką akcję propagandową dostarczając rzetelnych informacji oraz skierowaną przeciwko Niemcom wojnę psychologiczną (Akcja "N").
W powiązaniu z Armią Krajową działały organizacje harcerskie "Szare Szeregi" - organizacja harcerzy, która najstarszych chłopców przekazała do oddziałów "KEDYWU", "Bądź Gotów" - organizacja harcerek, oddająca starsze dziewczęta do Wojskowej Służby Kobiet, działającej w ramach AK i "Hufce Polskie", związane wcześniej z Narodową Organizacją Wojskową wcieloną do AK.
Stanisław Karolkiewicz "Szczęsny", d-ca 1. komp. III/77 pp AK
Kadry Armii Krajowej zasilali także tzw. "cichociemni" - wyselekcjonowani żołnierze Armii Polskiej na Zachodzie, z których trzystu szesnastu przerzucono drogą lotniczą do Kraju. Stanowili oni niezwykle wartościowy i bojowy element kierownictwa dywersji.
Jan Piwnik "Ponury", cichociemny.
W czasie akcji "Burza", która była formą wzmożonych działań dywersyjno-bojowych w 1944 r. do historii weszły długotrwałe walki 27 Wołyńskiej dywizji piechoty, wileńskich brygad i nowogródzkich batalionów, biorących udział w operacji "Ostra Brama", walki oddziałów AK o Lwów i marsz korpusu kieleckiego ku walczącej Warszawie. Akcja "Burza", w której oddziały AK zajęły wiele mniejszych miast i miasteczek oraz pomogły Armii Czerwonej w zdobyciu Wilna, Lwowa, Lublina i innych ośrodków wielkomiejskich zakończyła się masowym rozbrajaniem oddziałów AK przez armię radziecką i jednostki NKWD.
Gen. bryg. Antoni Chruściel, komendant okręgu ZWZ-AK Warszawa. Dowódca sił zbrojnych Powstania Warszawskiego
Szczególne znaczenie polityczne w działaniach bojowych miało Powstanie Warszawskie, w którym oddziały Armii Krajowej i mieszkańcy Stolicy przez sześćdziesiąt trzy dni, pozbawieni pomocy z zewnątrz, do końca prowadzili bohaterską, samotną walkę z przygniatającymi siłami wroga.
19 stycznia 1945 r. generał "Niedźwiadek" ostatni Komendant Armii Krajowej wydał rozkaz rozwiązania AK. W czasie wojny zginęło w walkach lub więzieniach i obozach około sześćdziesięciu tysięcy żołnierzy AK. W okresie V.1944 do V.1945 r. do obozów sowieckich wywieziono kilkadziesiąt tysięcy oficerów i żołnierzy Armii Krajowej. Niemal połowa z nich zginęła, w większości bez śladu. Ci którzy przeżyli, powrócili po latach ze zniszczonym zdrowiem.
Powrót z łagru, 1946 r. Żołnierze AK - Szymon Sagan, Michał Piechnitl i Bronisław Waluda
W latach 1945-1955 w ramach represji resortu Bezpieczeństwa Publicznego PRL aresztowanych zostało kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy AK. Połowa z nich nie doczekała się uwolnienia po październiku 1956 r. albo ich skazywano na karę śmierci w wyniku fałszywych zarzutów, albo ginęli bez wieści w więzieniach.
Armia Krajowa była jedną z najliczniejszych armii podziemnych w Europie, działającą w kraju okupywanym przez wojska nieprzyjacielskie. Jej organizacja, dyscyplina, wyszkolenie i skala działań bojowych potwierdziły, że była ona liczącą się siłą zbrojną - armią Polskiego Państwa Podziemnego.
Skrót wg publikacji prof. dr. Tomasza Strzembosza "Polskie państwo podziemne 1939-1945"
Polecamy ponadto, jako wydawnictwa uzupełniające temat:
1. St. Salmonowicz, M. Ney-Krwawicz, G. Górski
"Polskie Państwo Podziemne - Polish Underground State" ŚZŻAK-RYTM, Warszawa, 1999.
2. A. L. Szcześniak, J. Rell
"Polskie Państwo Podziemne i jego sila zbrojna Armia Krajowa na lekcjach historii" w:
Biuletyn Informacyjny ŚZŻAK, Warszawa, nr specjalny, wrzesień 2001.
