Okręg Wilno, kryptonim "Miód", "Wiano" - okręg wojskowy Sił Zbrojnych w Kraju (Służby Zwycięstwu Polski, Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej).
Kluczowe informacje
Pierwsze organizacje konspiracyjne na Wileńszczyźnie powstały już 17 września 1939 r. Na przełomie listopada i grudnia 1939 r. ekipa oficerów SZP przysłanych z Warszawy, z ppłk. Nikodemem Sulikiem na czele, doprowadziła do zjednoczenia rozproszonych inicjatyw. 6 stycznia 1940 r. płk Stefan Rowecki „Grabica” mianował komendantem Okręgu Wileńskiego ZWZ ppłk. Adama Obtułowicza. Pomimo kolejnych zmian okupantów – Wileńszczyzna była kolejno okupowana przez Sowietów (wrzesień – październik 1939 r.), Litwinów (październik 1939 r. – czerwiec 1940 r.), Sowietów (czerwiec 1940 r. – czerwiec 1941 r.) i Niemców (czerwiec 1941 r. – lipiec 1941 r.) – Okręg Wileński ZWZ-AK zachował ciągłość organizacyjną. Przez cały okres swej działalności podlegał bezpośrednio Komendzie Głównej AK.
W momencie wkroczenia Armii Czerwonej na Wileńszczyznę Okręg Wileński AK obejmował woj. Wileńskie wraz z częścią pow. Wołożyn z woj. Nowogrodzkiego (przekazaną w początkach 1943 r.) oraz część obszaru przedwojennego państwa litewskiego; dzielił się na trzy inspektoraty leżące w obrębie granic RP oraz inspektorat (zwany też podokręgiem) zorganizowany na terenie Republiki Litewskiej. W skład inspektoratów wchodziło w sumie 17 obwodów (dwa z nich były niezbyt trafnie określane jako podinspektoraty) oraz złożony z pięciu dzielnic (obwodów) miejskich Garnizon Miasta Wilna.
Przed uderzeniem na Wilno oddziały partyzanckie Okręgu Wileńskiego AK liczyły blisko 6 tys. Żołnierzy, bez rezerw konspiracyjnych, skupiających zapewne kilka tysięcy ludzi (niektórzy badacze określają, że w czasie operacji „Ostra Brama” stan oddziałów polowych Okręgu w wyniku masowego napływu ochotników spośród ludności niezorganizowanej wzrósł blisko dwukrotni). Po 17 lipca 1944 r. ponad 6 tys. Żołnierzy (z okręgów Wileńskiego i Nowogródzkiego) zostało rozbrojonych i przez obóz w Miednikach wywiezionych w głąb ZSRR. Dalszy ubytek w szeregach powodowały masowe aresztowania prowadzone przez NKWD, a od zimy 1945 r. także wyjazdy członków organizacji w transportach repatriacyjnych oraz w transportach wojskowych do armii Berlinga, wysłanych przez miejscowy Wydział Wojskowy ZPP. W efekcie w połowie 1945 r. liczebność organizacji znacznie się zmniejszyła – można ocenić ją na kilka tysięcy ludzi (1 tys. żołnierzy AK i 2 tys. ukrywających się osób niezorganizowanych oraz ok. 400 ludzi w oddziałach leśnych).
Komendanci
ppłk Nikodem Sulik "Jodko",
mjr/ppłk Aleksander Krzyżanowski "Wilk".
Struktura organizacyjna w czerwcu 1942
Wprowadzono inspektoraty, które dzieliły się na obwody, które pokrywały się z powiatami według podziału administracyjnego sprzed 1939.
- Inspektorat "A" - mjr Antoni Olechnowicz
- Podinspektorat Północny - kpt. Emanuel Protesch "Emka"
- Podinspektorat Południowy - kpt. Jerzy Bronikowski "Dzik"
- Garnizon Wilno
- Inspektorat "B" - mjr Mieczysław Potocki
- Obwód Swięciański
- Obwód Brasławski
- Inspektorat "C" - mjr Stefan Świechowski
- Obwód Postawski
- Obwód Dziśnieński
- Inspektorat "BC" - mjr Mieczysław Potocki
- Inspektorat "E" - dr Stanisław May
- Obwód Kowieński - Mieczysław Turkiewicz ps. "Szofer"
- Obwód Kiejdański - chor. Franciszek Madoński ps. "Pochmurny"
- Obwód Szawielski - Teodor Nagurski ps. "Michał"
- Inspektorat "F" - mjr Czesław Dębicki
- Obwód Oszmiański "Oset" - ppor. Tadeusz Czernik "Cis"
- Obwód Mołodeczański "Mleko" - por. Władysław Burak "Gajewski"
- Obwód Wilejski
Zgrupowania partyzanckie
- Zgrupowanie nr 1 Okręgu Wilno AK - mjr Antoni Olechnowicz "Pohorecki"
- 2 Wileńska Brygada AK - por. Wiktor Korycki "Kaziuk"
- 3 Wileńska Brygada AK - kpt. Gracjan Fróg "Szczerbiec"
- 5 Wileńska Brygada AK - mjr Zygmunt Szendzielarz "Łupaszko"
- 7 Wileńska Brygada AK - por. Wilhelm Tupikowski "Wilhelm"
- Zgrupowanie nr 2 Okręgu Wilno AK - mjr Mieczysław Potocki "Węgielny"
- 1 Wileńska Brygada AK - por. Czesław Grombczewski "Jurand"
- 4 Wileńska Brygada AK "Narocz" - por. Longin Wojciechowski "Ronin"
- 23 Brasławska Brygada AK - por. Witold Kisiel "Światłodycz"
- 24 Brygada AK "Dryświaty" - por. Kazimierz Krauze "Wawrzecki"
- 36 Brygada AK "Żejmiana" - por. Witold Kiewlicz "Wujek"
- Wileńska Brygada AK "Gozdawa"
- Oddział Rozpoznawczy - por. Borys Sztark "Ptasznik"
- Zgrupowanie nr 3 Okręgu Wilno AK - mjr Czesław Dębicki "Jarema"
- 8 Oszmiańska Brygada AK - por. Witold Turonek "Tur"
- 9 Oszmiańska Brygada AK - chor. Jan Kolenda "Mały"
- 10 Oszmiańska Brygada AK
- 12 Oszmiańska Brygada AK - por. Hieronim Romanowski "Cerber"
- 13 Mołodeczańska Brygada AK - por. Adam Walczak "Nietoperz"
Ważniejsze akcje bojowe oddziałów partyzanckich
Gieladnia, 15 kwietnia 1943 - Chrzest bojowy OP "Kmicica". Oddział dokonał ataku na stację kolejową i magazyny. Zniszczono urządzenia stacyjne, zdobyto broń i amunicję.
Duniłowicze, 1/2 sierpnia 1943 - OP "Kmicica" zlikwidował posterunek niemiecki. Straty nieprzyjaciela: kilku zabitych. Zdobyto: kilka sztuk kb i pm z zapasem amunicji oraz żywność.
Male, 7 sierpnia 1943 - Pierwsze starcie oddziału partyzanckiego na terenie Inspektoratu F. OP "Świta" stoczył potyczkę z Niemcami i policją litewską. Zginął dowódca oddziału "Świt" Tadeusz Borowiński.
Żodziszki, 14/15 sierpnia 1943 - OP "Kmicica" zlikwidował załogę miasteczka Stanowiło ją ok. 50 żandarmów niemieckich i 80 policjantów litewskich. Zdobyto broń, amunicję, umundurowanie i żywność.
Zanarocze-Hatowicze, 26 sierpnia 1943 - partyzanci sowieccy z oddziału Markowa podstępnie opanowali bazę OP "Kmicica" w Zanaroczu i rozbroili polskich partyzantów. Rozstrzelano "Kmicica", 56 polskich partyzantów i 20 członków konspiracji terenowej.
Madziuny, 28 sierpnia 1943 - OP "Żuka" spalił most na Mereczance, powodując zakłócenia ruchu kołowego na szosie Wilno-Grodno
Chojeckowszczyzna, 12 września 1943 - Drużyna "Maksa" ostrzelała bandę rabunkową. W związku z brakiem amunicji partyzanci wycofali się. Przeciwnik poniósł duże straty
Sorok-Tatary, 19-24 września 1943 - Zlikwidowano kilka małych band rabunkowych i kolaborantów z Niemcami i Litwinami.
Popiszki, 17 X 1943 - OP "Szczepcia" wpadł w zasadzkę przygotowaną przez Łotyszów. W walce zginęli "Lipniak" i "Hardy". Łotysze stracili 4 zabitych i kilku rannych. Rozproszony polski oddział wycofał się do bazy.
Worniany, 5 listopada 1943 - OP "Górala" rozbił więzienie, uwolnił Żydów i miejscowych rolników. W urzędzie gminy zniszczył dokumentację.
Turgiele i Taboryszki, 28/29 XII 1943 - 3 i 6 Brygada zajęła obie miejscowości, rozbrojono posterunki policji litewskiej, zniszczono dokumenty kontyngentowe i osobowe, nakazano policjantom i urzędnikom litewskim opuszczenie miejscowości w ciągu doby, co zostało wykonane. Zdobyto: 30 kb, 2 rkm, pistolety, zapas amunicji i granaty.
Lasy Stoickie, 31 XII 1943 - 6 Brygada przeczesała lasy. Zlikwidowała dwa bunkry bandy rabunkowej. W bunkrach znaleziono rzeczy skradzione okolicznej ludności. Straty bandy: 2 zabitych. Zdobyto: 4 kb, 1 pm.
Zabrzezie, III 1944 - OP "Małego" dokonana nieudanego zamachu na konfidenta Gestapo. W czasie wymiany strzałów poległ "Mały" (Andrzej Kutzner vel Kucner).
Mikuliszki, 8 I 1944 - 3 i 6 Brygada walczyły skutecznie z atakującym je oddziałem litewskiej policji i niemieckiej żandarmerii. Broniące się oddziały 3 Brygady wsparła kwaterująca w Łapiejkach 6 Brygada z pobliskich. Straty nieprzyjaciela: 25 zabitych. Zdobyto: 25 kb, 1 lkm, 4 pm. Straty własne: 5 poległych, wśród nich por. Piotr. Motylewicz "Szczepcio".
Bodziszki, 16 I 1944 - 5 Brygada rozbiła atakujący kolumnę partyzantów oddział niemiecki. Straty nieprzyjaciela: 7 zabitych. Zdobyto: działko 27 mm, 2 ciężarówki z amunicją.
Rudomino, 17/18 I 1944 - Brygady 6. i 3. pod dowództwem por. Adama Boryczki "Tońki" zaatakowały Rudomino. Rozbito posterunek policji litewskiej, pocztę i urząd gminy. Do niewoli wzięto 15 policjantów. Zdobyto 14 kb, 2 lkm i amunicję. Policjantom i urzędnikom polecono opuścić miasteczko.
Polany, 21 I 1944 - 3 i 6 Brygada bez walki zajęły miejscowość. Litewscy policjanci i urzędnicy uciekli. Zniszczono dokumenty kontyngentowe i osobowe.
Worziany, 31 I 1944 - 5 Brygada stoczyła zwycięską walkę z ekspedycyjnym oddziałem niemieckim w sile ok. 200 ludzi. Po całodziennej walce atak odparto. Straty własne: 20 poległych.
Radziusze-Lozowe, 2 II 1944 - Stacjonująca tu po krwawym boju z Niemcami 5 Brygada została podstępnie zaatakowana przez oddział partyzantki sowieckiej. Odpierając skutecznie ataki, wycofano się za rz. Streczankę. Rosjanie ponieśli duże straty. Straty własne: 1 partyzant utonął podczas przeprawy przez rzekę.
Bołtupie, 9/10 II 1944 - Oddział partyzancki "Tura" uderzył na 20-osobowy posterunek policji litewskiej. Litwini nie wytrzymali uderzenia i wycofali się do Oszmiany.
Majralice, 4 III 1944 - Plutony "Rakoczego" z 5 Brygady i pluton "Mścisława" z "Błyskawicy" oraz drużyna doraźnie zmobilizowana z placówki AK w Podbrzeziu wspólnie zaatakowały kwatery bandy rabunkowej "Borodacza". Po krótkiej walce bandę zlikwidowano. Zdobycz: 15 kb, 2 rkm, 10 pm, 5 pistoletów, zapas amunicji.
Bękarty(Jaszuny), 2 III 1944 - 6 Brygada zdobyła magazyn Luftwaffe. Zdobyto ok. 50 tys. sztuk amunicji karabinowej - zapalającej, przeciwpancernej oraz rakiety i materiały wybuchowe.
Kiejdzie, 3/4 III - Wydzielony oddział 6 Brygady zaatakował posterunek niemiecki ochraniający magazyny zboża. W krótkiej walce Niemców pokonano. Zdobycz: 2 rkm, 1 pm, dużo amunicji, granaty oraz koce, buty itp. Zboże z magazynu rozdano rolnikom. Wziętych do niewoli Niemców zwolniono. Straty własne: 1 zabity (d-ca drużyny "Polza"), 5 rannych.
Dubinki, 4 III - OP "Błyskawica" rozbił posterunek policji litewskiej. Straty przeciwnika: 1 zabity, 1 ranny, 2 jeńców. Zdobycz: 30 kb, 2 rkm, 5 pm, amunicja. Budynek posterunku spalono.
Szumsk, 12 III - 6 Brygada rozbroiła posterunek złożony z policjantów litewskich i żołnierzy organizacji Todt. Zdobycz: 1 ckm, 2 rkm, karabiny, amunicja.
Miedniki Królewskie, 8/9 III - Wydzielony oddział 6 Brygady pod dowództwem "Zygmunta" zaatakował i zdobył niemiecki posterunek (ok 30 żołnierzy). Niemców rozbrojono i zwolniono. Zdobycz: 30 kb, 1 ckm, 1 rkm, 4 pm, 6 pistoletów, amunicja, granaty.
Graużyszki, 12/13 III - 3 Brygada zaatakowała i po krótkiej walce z załogą litewską zajęła Graużyszki. 28 Litwinów rozbrojono, 1 Litwin zabity. Zdobycz: 27 kb, 2 lkm, 1 pm, 3 pistolety, 85 granatów, 1300 naboi.
Krewo, 15 III 1944 - OP III "Tura" i OP VI "Nietoperza" zdobył miasteczko, rozbił posterunek policji litewskiej. Straty nieprzyjaciela: 2 zabitych, kilku rannych. Jeńców zwolniono. Zdobycz: 25 kb, 3 rkm, 1 pm, 30 granatów, 6 tys. sztuk amunicji.
Dziewieniszki, 16 III 1944 - 6 batalion "Pala" (16 kompania) pod dowództwem "Zbroi" zdobyła miasteczko, likwidując administrację litewską.
Nowe Troki, 29/30 III 1944 - 3 Brygada czasowo opanowała miasto. Zdobyto broń, żywność, pieniądze. Zniszczono dokumentację Arbeitsamtu. Straty własne: l partyzant poległ. Akcję ubezpieczała 7 Brygada.
Ostrowiec, 30/31/1 IV 1944 - Wydzielony oddział 6 Brygady pod dowództwem "Tońki" zaatakował miasteczko, którego broniła załoga złożona z 80 żołnierzy Wehrmachtu, 150 ludzi z OT, 20 strażników holenderskich z ochrony majątku, 15 policjantów litewskich. Po dwugodzinnej walce główne siły przeciwnika wycofały się w kierunku Gudogaj. Straty nieprzyjaciela: 2 zabitych, 6 rannych. Zdobycz: 100 kb, 5 rkm, 1 ckm, 1 granatnik, granaty, amunicja, 1 motocykl, 10 rowerów, umundurowanie, wyposażenie, dokumentacja. Straty własne: 1 zabity, 9 rannych, wśród nich ciężko ranny "Tońko".
Pohulanka, 24 IV - 5 i 4 Brygada opanowała pociąg służbowy po krótkiej wymianie strzałów. Straty nieprzyjaciela: kilku zabitych i rannych. Straty własne: 1 partyzant ranny. Niemcom zabrano broń i inne materiały wojskowe.
Worniany, 21 IV - Plan dowódcy 6 Brygady opanowania miasteczka nie powiódł się, nie zdołano rozbić posterunku policji litewskiej. W urzędzie gminnym i na poczcie zniszczono dokumenty. Zdobyto żywność.
Osienniki, 25 IV - Wzmocniony pluton "Kruka" z 6 Brygady rozbroił oddział Holzkomando złożony z 11 Niemców, 22 własowców, 32 radzieckich jeńców wojennych. Straty przeciwnika: zabitych 3 Niemców, rannych 3 Niemców, 4 własowców i 2 jeńców. Zdobyto: 14 kb, 3 km, amunicję, 2 wozy, 6 koni. Straty własne: 6 rannych.
Bołosza, 28 IV - 5 Brygada zaatakowała niemiecki oddział rekwirujący bydło i trzodę chlewną. Straty nieprzyjaciela: kilkunastu zabitych i rannych. Zdobyto: 20 kb, 1 ckm, 3 rkm, amunicję, granaty, 2 samochody ciężarowe. Straty własne: 1 zabity, 3 rannych. Dowodził "Węgielny"("Łupaszko" w tym czasie więziony był przez Niemców).
Opsa, 3 V - 23 Brygada zorganizowała ucieczkę załogi posterunku białoruskiej policji pomocniczej Zabrali ze sobą: 100 kb, 1 ckm, 5 lkm i wstąpili do 23 Brygady. Organizator ucieczki plut. Pupkiewicz.
Sieńkowszczyzna, 7 V - 8, 13 i 9 Brygada rozbiły litewski oddział Plechaviciusa. Straty nieprzyjaciela: 30 zabitych, 11 zaginionych, kilkunastu rannych. Zdobyto znaczną ilość broni i wyposażenia.
Koniawa, 8 V - Batalion litewskiej formacji Plechaviciusa zaatakował w nocy z 12 na 13 maja 6 Brygadę. Bój trwał cały dzień bez rozstrzygnięcia. Straty nieprzyjaciela: 12 zabitych, 8 zaginionych. Straty własne: 9 zabitych, kilkunastu rannych. Dwaj partyzanci dostali się do niewoli, zostali przez mieszkańców litewskiej wsi wrzuceni do studni i ukamienowani.
Murowana Oszmianka i Tołminowo, 12/13 V 1944 - Brygady 3, 8, 9, 12 uderzyły na Murowaną Oszmiankę bronioną przez dwie kompanie wojska Plechaviciusa. W tym samym czasie wieś Tołminowo bronioną przez jedną kompanię Litwinów zdobyła 13 Brygada przy współdziałaniu z 9 Brygadą. Straty nieprzyjaciela: Murowana Oszmianka 23 zabitych, Tołminowo 2 zabitych, 3 rannych. Straty własne; poległo 11 partyzantów.
Koleśniki, 21 V - Siłami plutonu 6 Brygady zaatakowano jeden samochód osobowy i dwa ciężarowe przewożące niemiecką żandarmerię i litewską policję. Straty nieprzyjaciela: 6 Niemców i 15 Litwinów zabitych, 11 Niemców i 8 Litwinów rannych oraz 4 Litwinów zaginionych. Zdobyto: kilkadziesiąt kb, 2 rkm, 2 pm, kilkanaście pistoletów, granaty, amunicję. Straty własne: 2 zabitych, 8 rannych.
Nowe Daugieliszki, 21 V - 23 Brygada Brasławska i 24 Brygada "Dryświaty" po krótkiej nocnej walce opanowały miasteczko. Straty nieprzyjaciela: 2 zabitych, 3 rannych. Zdobyto: 16 kb, 2 rkm, 6 pistoletów, kilka min ppanc, granaty, amunicję, materiały sanitarne, papierosy, żywność. W urzędzie gminnym zniszczono dokumenty kontyngentowe. Jeńców po pouczeniu zwolniono.
Wielkopole, 30 V - Na stacji Czarny Bór 7 Brygada opanowała pociąg towarowo-osobowy z Wilna, którym następnie 30 partyzantów przejechało przez most na rzece Rudomince i zaatakowało bunkier strzegący mostu. Nie udało się zaskoczyć przeciwnika. Straty nieprzyjaciela: 4 zabitych, 5 rannych, reszta załogi wycofała się. Straty własne: 2 zabitych, 1 ranny. Zdobyto 1 ckm. Wobec zbliżania się pociągu pancernego z odsieczą, partyzanci wycofali się.
Janiszki, po 15 V 1944 - 5 i 4 Brygada zaatakowała i zdobyła miejscowość. Akcję rozpoczęto szarżą kawalerii na bunkry, do których wrzucono granaty. W ślad za kawalerią uderzyła kompania szturmowa 5 Brygady. Załoga litewska poddała się.
Łokciany, 21 VI - 4 i 23 Brygada wykoleiła i zaatakowała pociąg towarowy transportujący zarekwirowane bydło i inne mienie. Straty nieprzyjaciela: kilku zabitych i rannych. Straty własne: poległ dowódca 23 Brygady por. "Ostroga" (Marian Kisielewicz). Zdobyto: 20 kb, 2 rkm, granaty, amunicję, kilka pistoletów, rakietnicę, dużo sprzętu łączności i saperskiego, ponadto 40 szt. bydła rogatego.
Postawy, 27 VI 1944 - 4 Brygada na linii kolejowej Nowe Święciany - Postawy zniszczyła 4 mosty.
Rudomino, 29 VI - 3 Brygada toczyła bój spotkaniowy z oddziałem Luftwaffe w okolicach Rudomina. Straty nieprzyjaciela: 3 rannych. Zdobyto: samochód ciężarowy, działko p.panc., 3 ckm, 9 pm.
Szakieny, 2 VII - 23 i 4 Brygada na szosie Święciany - Podbrodzie urządziły zasadzkę na kolumnę 15 samochodów, którymi ewakuowała się z Głębokiego niemiecka administracja wojskowa i cywilna. Straty nieprzyjaciela: 5 zabitych, 2 rannych. Straty własne: 2 rannych. Zdobyto: 12 samochodów, 1 motocykl, 2 km, kilkanaście kb, 10 pistoletów, amunicję, sprzęt kancelaryjny i inne.
Soły-Kiena, 3 VII - 4 i 23 Brygada na linii kolejowej Soły - Kiena wysadziły pociąg zaporowy i zniszczyły drezynę. Straty nieprzyjaciela: 3 zabitych, 12 rannych.
Szwajcary, 7 VI1 1944 - 6 i 12 Brygada rozbroiła eskortę złożoną ze 120 żołnierzy niemieckich konwojującą ok. 3 tys. jeńców sowieckich, włoskich i jugosłowiańskich ze Stalagu 352 w Mińsku. Uwolniono jeńców, zdobyto dużo broni.
Wilno, 7-13 VII 1944 - I i III Zgrupowanie oraz Garnizon Wilno walczy o miasto w ramach operacji
Ostra Brama, IX 1944- VIII 1945 - Młodzież z rozwiązanych oddziałów Armii Krajowej Ziemi Wileńskiej (Okręgów Wileńskiego i Nowogródzkiego), zagrożona aresztowaniami, zsyłką do ZSRR, deportacją lub poborem do Armii Czerwonej, organizuje się w partyzanckie oddziały samoobrony.
Źródła:
[1] Atlas Polskiego Państwa Niepodległościowego, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa - Lublin 2007
[2] http://pl.wikipedia.org/wiki/Armia_Krajowa
