Okręg Warszawa, kryptonim "40", "XX", "Wydra". "Drapacz", "Prom" - jednostka terytorialno-organizacyjna Armii Krajowej obejmująca teren Warszawy i powiatu warszawskiego.
Służba Zwycięstwu Polski powstała w Warszawie 25 września 1939 r. W ramach ZWZ-AK Warszawa (wraz z powiatem) tworzyła Okręg Warszawa Miasto krypt „Wydra”, „Drapacz” (w sierpniu i wrześniu 1944 r. zmobilizowane siły tej struktury konspiracyjnej tworzyły Warszawski Korpus AK), a woj. warszawskie znalazło się w Obszarze Warszawskim ZWZ-AK krypt. „Folwark”.
Komendanci
Struktura organizacyjna
Okręg początkowo dzielił się sześć obwodów. W styczniu 1942 w wyniku studium powstania powszechnego, z powiatu warszawskiego wyłączono samodzielny rejon Okęcie, włączając go w skład okręgu. Z tego samego powodu w połowie 1942 w skład okręgu włączono powiat warszawski.
- Obwód I - Śródmieście, Stare Miasto
- Rejon 1 (Stare Miasto, Powiśle, Muranów) kryptonim "XXI-11" - I Zgrupowanie - dowódca por. Franciszek Edward Sobecki "Bończa"; (kompanie 101, 102, 103)
- II Zgrupowanie - dowódca kpt. Ludwik Gawrych "Gustaw"; (cztery kompanie)
- III Zgrupowanie - dowódca por. rez. Juliusz Szawdyn "Konrad"; (trzy kompanie)
- VIII Zgrupowanie - dowódca kpt. rez. Cyprian Odorkiewicz "Krybar"; (trzy kompanie oraz pluton saperów 119 i pluton broni specjalnej 1105);
- I Batalion WSOP - dowódca por. rez. Tadeusz Okolski "Dzik"; (11, 12, 13, 14 kompania)
- Odwód komendanta Rejonu - 104 Kompania - dowódca por. Kazimierz Puczyński "Wroński"; - Rejon 2 (Śródmieście południowo-wschodnie) kryptonim "XXI-12" - V Zgrupowanie - dowódca por. Roman Rożałowski "Siekiera"; (5 kompanii)
- VII Zgrupowanie - dowódca rtm. Czesław Grudziński "Ruczaj"; (4 kompanie)
- I Dywizjon "Jeleń" 7 pułku ułanów lubelskich AK - dowódca rtm. Lech Głuchowski "Jeżycki"; (dwa szwadrony)
- II Batalion WSOP - dowódca kpt. Zygmunt Netzer "Kryska Mikołaj"; (21, 22, 23 i 24 kompania) - Rejon 3 (Śródmieście południowo-zachodnie) kryptonim "XXI-13" - IV Zgrupowanie - dowódca por. rez. Kazimierz Czapla "Gurt"; (cztery kompanie oraz 33, 34 i 35 kompanie WSOP);
- VI Zgrupowanie 3 batalion pancerny AK - dowódca kpt. rez. Stefan Golędzinowski "Golski"; (pięć kompanii)
-VI Zgrupowanie WSOP - dowódca ppor. Erwin Brenneisen "Bełt Antoni"; (31 i 32 kompanie); - Rejon 4 (Śródmieście północno-zachodnie) kryptonim "XXI-41" - IX Zgrupowanie - Batalion im. "Jana Kilińskiego" - dowódca rtm. Henryk Roycewicz "Leliwa" (cztery kompanie). Podporządkowano mu IX Zgrupowanie WSOP - dowódca por. rez. Roman Alojzy Wyczółkowski "Romański Andrzej" (41 i 42 kompania);
- X Zgrupowanie - Batalion im. "Jana Kilińskiego" - dowódca por. rez. Leon Gajdowski "Ostoja". (trzy kompanie) Podporządkowano mu X Zgrupowanie WSOP - dowódca ppor. rez. Stefan Gostomski "Boruta" (43 i 44 kompania);
- XI Zgrupowanie - Batalion "Chrobry" - dowódca kpt. Gustaw Billewicz "Sosna". (cztery kompanie); Podporządkowano mu XI Zgrupowanie WSOP - dowódca por. Władysław Orłowski "Lubicz" (45 kompania i 47 kompania użyteczności publicznej) ;
- XII Zgrupowanie - Batalion "Łukasiński" - dowódca mjr Olgierd Ostkiewicz-Rudnicki "Sienkiewicz". (pięć kompanii);
- Dywizjon "1806" 1 Pułku Strzelców Konnych AK - dowódca rtm. Czesław Nowacki "Nowak". (pięć plutonów oraz dwa plutony szwadronu 5 Pułku Ułanów);
- Zgrupowanie - Batalion "Czarnecki" - dowódca kpt. Lucjan Giżyński "Gozdawa" (cztery kompanie);
- Pułk NSZ im. Sikorskiego "Sikora" (scalony z AK - trzy bataliony szkieletowe) - dowódca mjr Leon Nowakowski "Lig Tadeusz".
- Rejon 1 (Stare Miasto, Powiśle, Muranów) kryptonim "XXI-11" - I Zgrupowanie - dowódca por. Franciszek Edward Sobecki "Bończa"; (kompanie 101, 102, 103)
- Obwód II - Żoliborz, Marymont, Bielany
- Rejon I Żoliborz kryptonim "XXII-21"- dowódca kpt. Marian Kamiński ps. "Żaglowiec", "Ster", "Jur"; - I Zgrupowanie - dowódca por. rez. Eugeniusz Muszyński "Paweł" (plutony 201 i 210);
- II Zgrupowanie - dowódca chor. Michał Hurła "Vis" (plutony 203 i 205);
- III Zgrupowanie - dowódca ppor. rez. pi ech. Jan Marczewski "Cap" (plutony 207 i 209);
- IV Zgrupowanie - dowódca por. rez. Stanisław Witomski "Jacek"- nie stawił się (plutony 206, 208, 202, 204);
- Zgrupowanie WSOP - dowódca kpt. Nikita Szleńczak-Jurczenko "Sokół Andrzej" (plutony 280, 281, 282, 283, 284, 285, 286); - Rejon II Marymont kryptonim "XXII-22" - dowódca rtm. Adam Rzeszotarski ps. "Żmija", "Junosza", "Sum"; - 1 kompania - dowódca por. Kazimierz Nowak "Andrzej" (plutony 225, 238, 244);
- Plutony 224, 251, 252, 253;
- Zgrupowanie WSOP - dowódca NN (plutony 288, 289, 290). - Rejon III Bielany' kryptonim "XXII-23" - dowódca kpt. Marian Masternak ps. "Zwoliński" (do 1943) - następnie mjr Władysław Nowakowski ps. "Serb", "Żubr"; - I Zgrupowanie - dowódca ppor. Stanisław Rudowicz "Brzoza" - zg. 1 sierpnia 1944; (plutony 211, 213, 214);
- II Zgrupowanie - dowódca ppor. rez. Jerzy Terczyński "Starża" (plutony 212, 237, 239);
- III Zgrupowanie - dowódca ppor. cz. woj. Jerzy Zdrodowski "Kwarciany" (plutony 247, 248, 249, 250);
- IV Zgrupowanie - dowódca por. Marian Redwan "Ojciec Marian" (plutony 255, 256);
- Zgrupowanie WSOP - dowódca sierż. Aleksander Nurowski "Łysy" (plutony 291, 292). - Rejon IV Powązki' kryptonim "XXII-24" - dowódca kpt. Kazimierz Nowacki ps. "Szkodnik", "Żyrafa"; - I Zgrupowanie (IV Batalion OW PPS im. Jarosława Dąbrowskiego) - dowódca ppor. Roman Dąbrowski "Stary" (plutony 218, 221, 219/I, 219/II, 220);
- II Zgrupowanie - dowódca kpt. "Władysław" NN; (plutony 215, 216, 217, 245, 246, 240, 241, 242)
- Kompania WSOP - dowódca por. rez. sap. Czesław NN "Kmita" (plutony 294, 295, 296, 297);
- Plutony 222 i 223.
Stan osobowy Obwodu na początku 1944 wynosił ok. 2000 żołnierzy.
- Rejon I Żoliborz kryptonim "XXII-21"- dowódca kpt. Marian Kamiński ps. "Żaglowiec", "Ster", "Jur"; - I Zgrupowanie - dowódca por. rez. Eugeniusz Muszyński "Paweł" (plutony 201 i 210);
- Obwód III - Wola
- Rejon I - Górce - Babice - Boernerowo, kryptonim "XXIII-3", dowódca - por. Stanisław Gabryszewski "Ballo", "Wieczorek", zastępca por.Mirosław Wysocki "Maryś"; - 1. kompania - dowódca por. Kazimierz Wierzbicki "Stanisław";
- 2. kompania – dowódca por. Kazimierz Młodnicki "Mat";
Ponadto w w skład rejonu weszły 5 innych plutonów.
Oddziały rejonu posiadały w magazynach na Ulrychowie 2 ckm, 11 rkm, 12 pistoletów maszynowych, 85 kb i ok. 150 rewolwerów. - Rejon II Koło, kryptonim "XXIII-32"; dowódca por./kpt. Wacław Stykowski "Hal", zastępca por.rez. Stanisław Lubański "Wit" (11 plutonów); - I Zgrupowanie (1. kompania) - dowódca ppor. Władysław Kulasek "Jaśmin";
- II Zgrupowanie (2. kompania) – dowódca ppor. Aleksander Połoński "Gromada"
- III Zgrupowanie (3. kompania) – dowódca ppor. Romuald Podwysocki "Ostoja";
- IV Zgrupowanie (4. kompania) – dowódca ppor. Herman Głowacki "Prus"; - Rejon III Czyste, kryptonim "XXIII-33" – dowódca kpt. Stanisław Stefaniak "Stefan" (22 plutony). - Zgrupowanie - III Batalion OW PPS im. Stefana Okrzei dowódca kpt. Karol Kryński "Waga"
- Kompania - dowódca por. Stanisław Bilewicz "As"
- Prawdopodobnie plutony 346, 347, 348, 349, 350, 351, 352, 353, 354, 355, 356, 357, 358 i 359.
- Rejon I - Górce - Babice - Boernerowo, kryptonim "XXIII-3", dowódca - por. Stanisław Gabryszewski "Ballo", "Wieczorek", zastępca por.Mirosław Wysocki "Maryś"; - 1. kompania - dowódca por. Kazimierz Wierzbicki "Stanisław";
- Obwód IV - Ochota
- Rejon I (Ochota,Szczęśliwice) kryptonim "XXIV-41"– dowódca kpt. Tadeusz Jasiński "Zych"; - I Zgrupowanie - dowódca kpt. Michał Pankiewicz"Wacław";
- II Zgrupowanie - dowódca por. Witold Daab "Stefan" (późniejszy Batalion Odwet);
- III Zgrupowanie - dowódca ppor. Tadeusz Kotecki "Kalina" (plutony 404,405,406 i pluton bez nr); - Rejon II (Narutowicza, Wawelska, Filtrowa) kryptonim "XXIV-42" – dowódca kpt. Eugeniusz Kosiacki "Korczak"; - I Zgrupowanie (II Batalion OW PPS) - dowódca plut. pchor. Jan Kołtuniak "Kielecki" (plutony 431, 432);
- II Zgrupowanie - dowódca ppor. Jerzy Gołembiewski "Stach" (plutony 435, 436, 437);
- III Zgrupowanie - dowódca por. Stanisław Junk "Brzoza" (plutony 433, 434); - Rejon III (ul. Barska, Dworzec Zachodni) kryptonim "XXIV-43" – dowódca por. Andrzej Chyczewski "Gustaw". - I Zgrupowanie - dowódca ppor. rez. Czesław Łapiński "Brzeski" (plutony 407, 451, 453);
- II Zgrupowanie - dowódca ppor. rez. Jan Matraś "Janek" (plutony 414, 415, 420).
Stan liczbowy obwodu wynosił ok. 1500 żołnierzy. W skład obwodu wchodziła też Wojskowa Służba Kobiet licząca ok. 400 osób w oddziałach sanitarnych i łączności.
- Rejon I (Ochota,Szczęśliwice) kryptonim "XXIV-41"– dowódca kpt. Tadeusz Jasiński "Zych"; - I Zgrupowanie - dowódca kpt. Michał Pankiewicz"Wacław";
- Obwód V - Mokotów
- Rejon 1 (ul. Podchorązych, Szwoleżerów) kryptonim "XXV-51" - dowódca rtm. Stefan Smolicz "Wrak"; - I Zgrupowanie - 1 Pułk Szwoleżerów AK - dowódca rtm. Stefan Smolicz "Wrak";
- II Zgrupowanie ,,1703" - l Dywizjon Artylerii Konnej im. gen. J. Bema - dowódca kpt. art. Wiktor Olszewski "Olcha"; - Rejon 2 (Sielce, Siekierki) kryptonim "XXV-52" - dowódca kpt.Ryszard Degórski "Brzoza"; - I Zgrupowanie (I Batalion OW PPS) - dowódca ppor. Wacław Kossowicz "Jarząbek";
- II Zgrupowanie - dowódca kpt. piech. Czesław Szymanowski "Korwin"; - Rejon 3 (pl. Unii Lubelskiej ul. Bagatela) kryptonim "XXV-53" - dowódca kpt. Leon Światopełek-Mirski "Tomasz Łucznik"; - 1 Kompania - dowódca por. rez. mar. woj. Kazimierz Niewęgłowski "Borowy";
- 2 Kompania - dowódca por. rez. Wojciech Ochalski "Wojciech";
- 3 Kompania - dowódca NN - Rejon 4 (Pole Mokotowskie) kryptonim "XXV-54"- kpt. Zygmunt Karol Peitler "Zygmunt"; - I Zgrupowanie
- II Zgrupowanie (II batalion szturmowy "Odwet") - dowódca - ppor. Juliusz Sobolewski "Roman";
- Grupa artyleryjska ,,548" - "Granat" - dowódca kpt. art. Józef Szyszko "Bachmat"; - Rejon 5 (Sadyba i wieś Czerniaków) "Oaza" - dowódca por. Melchior Czesław Szczubełek "Jaszczur"; - Zgrupowanie (Batalion "OAZA") - rtm. st. spocz. Emil Alfons Vacqueret
- Rejon 6 (południowa część Górnego Mokotowa z Rakowcem, Służewcem i Ursynowem) Pułk "Baszta" - dowódca ppłk. Stanisław Kamiński "Daniel".
- Rejon 1 (ul. Podchorązych, Szwoleżerów) kryptonim "XXV-51" - dowódca rtm. Stefan Smolicz "Wrak"; - I Zgrupowanie - 1 Pułk Szwoleżerów AK - dowódca rtm. Stefan Smolicz "Wrak";
- Obwód VI - Praga
- I rejon: Nowe Bródno - Pelcowizna - dowódca kpt. Zygmunt Pawlik ps. "Antoni".
- II rejon: Bródno - Targówek - Targówek Fabryczny - dowódca kpt. Kazimierz Lichodziejowski ps. "Tara".
- III rejon: Grochów - Saska Kępa - dowódca rtm. Tadeusz Schollenderger ps. "Rakowski".
- IV rejon: Michałów - dowódca mjr. Henryk Bełdycki ps. "Stefan".
- V rejon: Praga Centralna - dowódca kpt. Zygmunt Bobrowski ps. "Ludwik".
- Obwód VII - Powiat Warszawski
- Rejon I - "Marianowo- Brzozów" - Legionowo - dowódca mjr Roman Kłoczkowski ps. "Grosz";
- Rejon II - "Celków" - Marki - dowódca mjr Henryk Okińczyc ps. "Bill";
- Rejon III - "Dęby" - Rembertów;
- Rejon IV - "Fromczyn" - Otwock;
- Rejon V - "Gątyń" - Piaseczno - dowódca kpt. Marian Bródka-Kęsicki ps. "Grzegorz"
- Rejon VI - "Helenów" - Pruszków;
- Rejon VII - "Jelsk- Jaworzyn" - Ożarów - dowódca mjr Edmund Grunwald ps. "Jarema";
- Rejon VIII - "Łęgów"- Młociny - dowódca kpt. Józef Krzyczkowski ps. "Szymon";
- Rejon IX- "Lubicz"- Warszawa.
- VIII samodzielny rejon Okęcie 7 Pułk Piechoty Legionów "Garłuch"
W marcu 1943 w okręgu funkcjonowało 355 plutonów pełnych i 116 szkieletowych. Według meldunku Komendanta Głównego AK, w stosunku do września 1942, nastąpiło zwiększenie stanów o 188 plutonów wskutek uzupełnienia stanów plutonów szkieletowych oraz wcielenie oddziałów Polskiej Organizacji Zbrojnej.
Według obliczeń Jerzego Kirchmayera stan ewidencyjny AK na terenie okręgu warszawskiego w lutym 1944 wynosił ok. 50.000 żołnierzy w tym Kedyw Komendy Głównej (ok. 2400 żołnierzy). W okręgu według tych samych danych funkcjonowało 800 plutonów (647 pełnych plutonów oraz 153 plutony "szkieletowe") w tym 198 plutonów Wojskowej Służby Ochrony Powstania. Stan bojowy oddziałów okręgu wynosił w ciągu całego powstania od 25.000 do 28.000 żołnierzy. O godzinie "W" do walki przystąpiło ok. 2500 uzbrojonych powstańców.
Źródła:
[1] Atlas Polskiego Państwa Niepodległościowego, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa - Lublin 2007
[2] http://pl.wikipedia.org/wiki/Armia_Krajowa
