Repozytorium Armii Krajowej

Okręg Polesie, kryptonim "Kwadra", "Twierdza", "Żuraw", "Rydze" - okręg wojskowy Sił Zbrojnych w Kraju (Służby Zwycięstwu Polski, Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej).

Kluczowe informacje
Początki polskiej konspiracji niepodległościowej na Polesiu sięgają wczesnej jesieni 1939 r. (pierwsze struktury SZP powstały wówczas w Brześciu i Pińsku). W marcu 1940 r. funkcję komendanta Okręgu Poleskiego ZWZ powierzono mjr. Aleksandrowi Habiniakowi „Kuźmie” (poległ w sierpniu 1940 r. w walce z NKWD). Po nim dowództwo Okręgu objął ppor. Ksawery Sosnowski „Rybak” (aresztowany przez NKWD w czerwcu 1941 r., zaginął). Działania NKWD w znacznym stopniu rozbiły i zdezorientowały polską konspirację na Polesiu i w efekcie po zajęciu tego terenu przez Niemców struktury ZWZ trzeba było budować od nowa.
W 1943 dowództwo okręgu zostało aresztowane przez Gestapo. Odtworzenia struktur podjął się na polecenie KG AK ppłk Henryk Krajewski "Trzeska". Na czele dwóch kadrowych oddziałów partyzanckich w połowie maja przedostał się na przez Łuków i Siedlce na Polesie i rozpoczął odtwarzanie jednostek 30 Dywizji Piechoty w oparciu o miejscowe zasoby.
Do grudnia 1943 r. Okręg Poleski AK wchodził w skład Obszaru Białostockiego AK, zaś po jego rozwiązaniu stał się jednostką samodzielną, podlegającą bezpośrednio Komendzie Głównej AK.
W momencie wkroczenia Armii Czerwonej na Polesie Okręg obejmował woj. Poleskie bez jego północnego skraju (Iwacewicze, Hancewicze, Lenin), przekazanego do Okręgu Nowogródzkiego AK. W skład Okręgu Poleskiego wchodziły cztery inspektoraty i jedenaście obwodów.
Przed akcją „Burza” Okręg Poleski AK poniósł duże straty, zwłaszcza w 1943 r. i wiosną 1944 r. Spowodowane był one zarówno represjami niemieckimi, antypolskimi działaniami partyzantki sowieckiej (która zlikwidowała kilka oddziałów partyzanckich AK), jak i terrorem OUN-UPA w południowej części Polesia. Wiosną 1944 r. Okręg liczył zaledwie ok. 4300 żołnierzy, pozostających w większości w konspiracji. Niewielkie zasoby broni były zupełnie niewystarczające nawet dla wyposażenia tak skromnych sił. Oddziały partyzanckie AK były tu stosunkowo słabe i nie zdołały opanować terenu, tak jak miało to miejsce na Wileńszczyźnie i częściowo Nowogródczyźnie. W efekcie Okręg Poleski nie był w stanie przeprowadzić na własnym terenie koncentracji swej podstawowej siły wystawionej do akcji „Burza" – 30 DP AK, dowodzonej przez ppłk. Henryk Krajewskiego „Leśnego”. Jednostka ta zbierała się w południowo-wschodniej części Obwodu Bielski Podlaski w Okręgu Białystok AK (lasy nurzeckie i Puszcza Białowieska). W wyniku wcielenia we własne szeregi zmobilizowanych miejscowych placówek AK oraz wsparcia przez dwa przydzielone spoza Okręgu oddziały partyzanckie (por. Czesława Grądzkiego „Łosia”-„Krzemienia” i kpt. Alfreda Paczkowskiego „Dawida”) osiągnęła stan blisko 1500 żołnierzy, z których sformowano 82 pp i batalionowy zawiązek 93 pp. Dywizja była jednostką stosunkowo słabą, jedna czwarta żołnierzy nie posiadała broni. Zgrupowanie 30 DP AK wykonywało akcję „Burza” poza terenem swego macierzystego okręgu (w końcowym etapie działań podjęło marsz na pomoc powstaniu warszawskiemu, osiągając w drugiej połowie sierpnia rejon Otwocka, gdzie 19 sierpnia 1944 r. zostało rozbrojone przez Armię Czerwoną).

Komendanci